Muzej Srema

Srpski ratni zarobljenici

Tema o srpskim ratnim zarobljenicima iz vremena Prvog svetskog rata nije dovoljno zastupljena u našoj istoriografiji pa je s toga veoma značajan svaki pomak na tom polju, od izložbi, stručnih i naučnih radova do raznih manifestacija.
Između dva svetska rata u Kraljevini SHS, odnosno Jugoslaviji, negovan je kult sećanja na žrtve Velikog rata. Posle 1945. godine u našem društvu nije bilo dovoljno spremnosti i zainteresovanosti za ovu temu, komunistička ideologija imala je interes na drugoj strani.
Ratni zarobljenici bili su neviđena masovna pojava od 8 miliona ljudi svih zaraćenih strana kao posledica samog sukoba. Od tog broja Kraljevini Srbiji pripada 200.000 ljudi.
Najveći broj srpskih zarobljenika, vojnika i civila, bilo je u vreme četvrte ofanzive na Srbiju, oktobra 1915. i u prvoj trećini 1916. godine. Oni su porobljeni od strane austrougarske, nemačke i bugarske vojske. Posle Makenzenove ofanzive za stanovnike Kraljevine Srbije stvorila su se dva puta smrti, jedan prema Albaniji a drugi na zapad, na teritoriju Centralnih sila, pre svega Austrougarske monarhije. O srpskom stanovništvu koje je krenulo prema Albaniji za svojim kraljem i vojskom dosta se pisalo i u vreme ofanzive, kao i danas.
Ali, je velik broj stanovništva Srbije zarobljen ili interniran u austrougarske logore. Na putu prema odredištu u Arad, Nađmeđer, Nežider, Boldogasonj, Ašah i druge logore otvarani su sabirni ili prijemni centri koji su se nalazili blizu granice i saobraćajnica, pre svega željeznice, a bilo ih u mnogim mestima, npr. u Batajnici, Topčideru, Inđiji, Rumi, Grku (Višnjićevu). Smatra se da je kroz Sremsku Mitrovicu prošlo više od 14.000 lica koji su bili pre svega smešteni u kaznioni, zatim u svilari, i u vagonima na željezničkoj stanici gde nisi imali osnovne sanitarne i higijenske uslove. Vojnici i civili proterani su iz Beograda, Šapca, Smedereva, Požarevca, Kraljeva, Čačka, Negotina, Kuršumlije i drugih manjih mesta cele Srbije.
Potresne slike o stradanju zarobljenika sačuvane su u dnevniku upravnika kaznione dr Milana Kostića:
Dnevna beleška od 26. XI 915. …Noćas je stiglo preko 1000 zarobljenika, od tog dve trećine civila. Prenoćili u šupi pored zidova kaznione. Posle raporta sa kaznionskom stražom otišao sam do cigljane i štala. Naredio sam da se odmah isprazne i da se tu smeste pridošli zarobljenici. Bilo je oko 20 inteligentnijih: jedan doktor, apotekar, trgovac i dr. Bilo je i male dece od 4 – 6 – 10 – 14 godina. Bolesni, kljakavi, guravi, šantavi – smrzli – žalost! Ne zna se ni broja, ni reda. … Obišao sam zgradu skupnog zatvora, sad tu i nečiste trpaju. U samici guše se od smrada. U kuhinji kuha se za 1000 – a ima ih do 5000! Krompir s vodom bez mesa, bez masti! Nekoji put po 1 kilu masti na 7 kazana…. Novine pišu: Bojevi na Kosovu polju; Mitrovicu zauzela naša, Prištinu nemačka vojska. Srbi beže preko Sitnice. Bugari ugrožavaju Prizren. Zarobljeno do sada 91.000 Srba.
… Obišao mladićku kaznionu, cigljanu, mesnicu, štale, šupe, sve puno zarobljenika. Oberllajtant poručnik Miler, komandant sabirališta zarobljenika prebira civile, starije od 50, i mlađe od 17. godina, da idu kući.
… Dirljiva scena: deca koju su očevi poveli za sobom plaču, ciče. Sada ih rastavljaju od očeva. Oni moraju pred ratni sud, a deca će na drugu stranu. To su Bosanci proterani sa srpskom vojskom. Među njima jedan mali, čiji je otac bolestan ostao u Beogradu, a on 4 godine star. Plač, suze. Poslao deci u 2 – Z sata – 7 l mleka… Stražar Brković mi javlja, kako je sam odneo deci mleko i razdelio lebac. Morao ih čuvati, jer odrasli sve im htedoše razgrabiti – jauču od gladi. Strahota!…

Na sremskomitrovačkom pravoslavnom groblju počiva više od 200 zarobljenika. Umrli su zbog iznemoglosti, neuhranjenosti, promrzlina, bolesti i najviše zbog epidemije kolere. Prvo su bili sahranjeni na delu groblja koje je odrđeno za preminule iz kaznione, a 1934. godine izvršena je eshumacija i njihovi posmrtni ostaci pohranjeni su u grobnici svešteničke porodice Milutinović.Na ploči grobnice piše:
Deco mila junaci neznani
Opejani a neoplakani,
Na daleko od rođene grude
U mom kraju nak vam meko bude.
I moj Uroš sin mojega sina
Krvi moje muško krv jedina
Na krajini Albanije kažu
Čuva mlađan bez promene stražu.
Srpskog roda svi ste verna čeda
Svi ste braća a ja svima deda.“

Olivera Delić