DAN DRŽAVNOSTI SRBIJE

Kako smo hvatali tokove savremene istorije?

Dvadeset i treću godinu za redom na praznik Sretenja obeležava se Dan državnosti Srbije. Najviši državni praznik posvećen je sećanju na podizanje Prvog srpskog ustanka 1804. godine i donošenje Sretenjskog ustava 1835. godine. Kroz buran, često istorijom „pretrpan“ državni kontinuitet Srbije, različiti događaji smatrani su najbitnijom prekretnicom u istoriji zemlje. Unošenjem državnosti Srbije u zajedničku državu i „rešavanje“ unutrašnjih problema u socijalističkoj Jugoslaviji kandidovani su novi datumi državnih „vododelnica“. Tako je posle Drugog svetskog rata uz dominantan praznik jugoslovenske Republike 29. novembar, na republičkom nivou Dan ustanka naroda Srbije, sedmi jul, bio u rangu najvišeg državnog praznika, da bi u godinama pre raspada jugoslovenske države zvanični Dan državnosti postao 28. mart 1989. godine, kada su usvojeni amandmani na republički ustav i izmenjena ovlašćenja srpskih pokrajina. Zakonskim utvrđivanjem aktuelnog praznika sa događajima iz srpske istorije prve polovine XIX veka, sa današnjeg gledišta zatvoren je jedan istorijski krug, a na akterima javnog, prosvetnog i naučnog života još uvek je zadatak i obaveza da, makar u danima praznovanja kažu po neku reč o događajima koje bi građani jedne zemlje morali znati, jer složićemo se – asocijacija građana isključivo na dva neradna dana nije dovoljna.
Zbog čega su događaji u Orašcu i Kragujevcu iz 1804. godine, odnosno 1835. godine, važni za istoriju zemlje u kojoj živimo? Možemo li, kao iz svakog istorijskog događaja, izvući neke pouke i zaključke ili ostati pri stavu kako je prošlost gomila nasumičnih događaja iz koje ćemo uzeti samo ono što nam odgovara. Potvrda tome jeste i jedna anketa od pre nekoliko godina u kojoj je na pitanje kada Srbija stiče međunarodno priznatu nezavisnost, tačan odgovor dao jednocifren procenat ispitanika. Na pitanje o Danu državnosti procenat ispravnih odgovora možda bi bio tek nešto veći. Da ne pričamo o tekstu nacionalne himne koju smo, svako na svoj način, godinama učili.
Premda je od Berlinskog kongresa 1878. godine Srbija nezavisna država, njeno društveno-ekonomsko i političko uobličavanje posle vekova tuđinske vlasti počinje s prvim godinama XIX veka. Događaji iz Prvog srpskog ustanka koji Karađorđe Petrović podiže nakon februarskog sabora u šumadijskom Orašcu 1804. godine svrstavaju još uvek neslobodnu Srbiju u istorijski kolosek svog vremena. Ovde nije reč samo o pucanju narodnog „trpila“ od nepodnošljivo bahatih turskih dahija, već i događaju sa dalekosežnim posledicama koji je čuveni nemački istoričar Leopold Ranke opravdano nazvao „srpskom revolucijom“. U lancu evropskih građanskih revolucija srpski narod okreće se novim vrednostima – nacionalnom oslobođenju, formiranju narodnog predstavništva, Praviteljstvujuščeg sovjeta, ukidanju feudalizma, razvoju prosvete i kulture. Vojni neuspeh Prvog srpskog ustanka nije u potpunosti razrušio temelje nove državnosti buduće Kneževine Srbije, ali je činjenica ovog neuspeha ostala kao važna istorijska lekcija o vojno-dilomatskim balansima i interesima velikih sila. Nemogućnost Rusije da posle napada Napoleona nastavi ratovanja protiv Osmanske imperije dovelo je do Bukureštanskog mira 1812. godine, ali su nezadovoljni Srbi nastavili sukob do vojnog sloma ustanka 1813. godine. Mnogobrojne rasprave, aktuelne do današnjih dana – na temu da li su Srbi bolji ratnici nego akteri za pregovaračkim stolom, vezuju se upravo za ovo istorijsko vreme, posebno kad na čelo srpskog narodnog i ustaničkog pokreta stupi Miloš Obrenović, sposoban vojskovođa ali i politički oportunista koji je nakon podizanja drugog ustanka 1815. godine nalazio način da na „pašinom kanabetu“ isposluje ono što je u datom trenutku potrebno. U autonomnoj kneževini pod vlašću Turaka Miloš postaje neprikosnoveni vladar među sunarodnicima, nemilosrdan prema svakom koga je smatrao potencijalnim protivnikom. Uprkos diplomatskim uspesima i proširenju autonomnih prava od strane Turaka, sve siše Srba bilo je nezadovoljno Miloševom autokratijom, tražeći da se njegova vlast ograniči ustavnim dokumentima koji su nagovešteni već tokom Karađorđevog ustanka i kratkotrajne vladavine. Sa istančanim instinktom za ličnu političku opasnost, uplašen Miletinom bunom koja ga je umalo „koštala“ glave, začetnik dinastije Obrenovića posle Narodne skupštine u Kragujevcu 1834. godine obećava izvesne unutrašnje reforme, angažujući najsposobnije saradnike u oblasti prava, ekonomije i prosvete. Posle 20 godina od izbijanja ustanka Srbija dobija ustavni akt, liberalan i jedinstven po mnogo čemu. Sretenjski ustav donet je 15. februara 1835. godine u porti pravoslavne crkve tadašnje prestonice Kragujevca. Činilo ga je 14 glava i 142 člana. Podela vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku koja se u savremenoj praksi smatra osnovnom demokratskim standardom, kao i proklamovane slobode i prava građana i ekonomskih sloboda, dovele su do žestoke reakcije velikih sila – prvenstveno feudalnih imperija Austrije, Rusije i Turske koje su ostale van uticaja talasa građanskih revolucija. Ustavni akt Velike narodne skupštine koji je potvrdio knez Miloš Obrenović potrajao je svega 55 dana a efektivno je primenjivan još kraće – nekih 14 dana, ali je u istoriji Srbije ostao spomenik naprednim i ambicioznim nacionalno-demokratskim težnjama i dokaz da je srpska politička, a prvenstveno intelektualna elita, osećala istorijski „puls“ i zahteve vremena u kome je živela. Nacionalna emancipacija kroz neumitno preplitanje vojnih uspeha i teškog pravno-diplomatskog i administrativnog delanja desiće se do kraja XIX veka Srbima, ali i većini naroda Evrope. Razvoj srpske državnosti od tog vremena do današnjih dana doživljava mnoge promene – uspone i padove, vođen plemenitim namerama i raznim istorijskim idejama. Neke od njih, posmatrano iz udobnih fotelja sadašnjosti možemo osporavati, ali uvek imajući na umu genijalnu misao jednog savremenog srpskog istoričara. On smatra da istorijskim idejama i namerama ne treba suditi isključivo po posledicama, već ih sagledavati u vremenu i vrednosnom sistemu u kome su nastale.

Uloga Dimitrija Davidovića i kulturnih stvaralaca rođenih u blizini Mitrovice

Sretenjski ustav po uzoru na francuski ili belgijski ustav koji su nastali posle tamošnjih građanskih revolucija sastavio je po nalogu Miloša Obrenovića jedan od najtalentovanijih srpskih publicista, političara i novinara – Dimitrije Davidović. Ostalo je zapisano da je knez Miloš, očigledno zadovoljan radom svom ustavopisca, pošto je pogledao izgled Sretenjskog ustava izgovorio rečenicu: „Davidoviću, Davidoviću, sve što si do sad piskarao, danas si pečatao“. Međutim, pritisnut reakcijom velikih, još uvek neustavnih monarhija uplašenih za svoju stabilnost, Miloš biva prinuđen da suspenduje ovako liberalan ustav. Njemu je u suštini odgovarao povratak na staro stanje, ali Dimitrije Davidović nije skrivao svoje razočarenje.

Recimo i to da se ustavopisac Davidović sa svojim imenjakom i kolegom sa studija medicine Dimitrijem Frušićem – rođenim u Divošu, u vreme sloma Prvog srpskog ustanka našao u Beču, gde su 1813. godine pokrenuli „Novine serbske“. Te prve srpske novine bile su više od obične štampe jer su bile nosilac nacionalnog kulturnog i književnog života. Posle poraza ustanika i pojave izbeglica iz Srbije u austrijskoj imperiji, Davidović i Frušić pružali su diplomatsku podršku i pomoć proti Mateji Nenadoviću i srpskim zvaničnicima koji su se obraćali Bečkom dvoru za pomoć svojim sunarodnicima. Pomenimo i to da je originalni primerak Sretenjskog ustava koji se danas čuva u Državnom arhivu Srbije u Beogradu povezao i ukoričio prvi srpski knjigovezac i bibliotekar Gligorije Vozarović, rođen u Ležimiru pored Sremske Mitrovice. Vozarović je bio knjigovezac tadašnje državne štamparije.
Dejan Mostarlić